Ko tēnei pūrākau ko te tuatahi i whakaputaina hei wāhanga o Te Kupenga: 2018 (tārewa) i te 6 Paenga whāwhā 2020. Kua whakahoungia taua raraunga me ngā waitohu whakamutunga, ā, ka rerekē pea mai i te raraunga i pūrongotia ki te putanga tārewa tōmua.
Neke atu i te 1 tangata Māori pakeke o te hunga e 6 e kī ana he matatau rātou ki te kōrero i te reo Māori, ā, tata ki te kotahi hautoru i kī i te mārama tonu rātou ki te whakarongo, e ai ki te kōrero a Tatauranga Aotearoa Stats NZ, i tēnei rā.
Kei raro iti iho i te haurua o te hunga Māori o te motu i whai pūkenga ki te kōrero i Te reo Māori.
I kohia ngā raraunga mō Te reo Māori mā roto i Te Kupenga 2018, te tirohanga a Tatauranga Aotearoa ki te toiora Māori, i whakautua e ngā tāngata takitahi tata atu te tokomaha ki te 8,500, he momo iwi Māori, he uri Māori hoki/rānei, te katoa.
He rerekē anō te ōrau o te hunga i āhua matatau ki te kōrero i te reo, i matatau, i tino matatau rānei, i runga i te āhua o te reanga pakeke. Ko ngā tāngata Māori i waenga i te 15-24 tau, me ērā i runga ake i 55 tau te hunga ka kitea he āhua matatau ki te kōrero i te reo Māori, he kaha ake rānei i tērā.
Reanga pakeke (ngā tau)
ōrau
15-24
19.7
25-34
17.6
35-44
17.4
45-54
14.6
55+
18.8
17.5
21.8
15.6
19.7
15.2
19.6
12.6
16.6
16.9
20.7
“Kei roto pea i ngā ōrautanga tiketike o ngā taiohi, o ngā pakeke taitamariki e mōhio ana ki te kōrero i te reo Māori te whakaahuatanga o te ngawhātanga mai o ngā horopaki arareo Māori, horopaki ako reo Māori, i ngā ngahuru tau tata,” te kī a Tākuta Claire Bretherton, te kaiwhakahaere tatauranga toiora, whāinga whare hoki.
“O te hunga Māori i waenga i te 15 me te 34 tau e mōhio ana ki ētahi kīanga Māori mā rātou, 44 ōrau e kī ana i ākona e rātou i te Kōhanga reo, i te Kura Kaupapa Māori, i te Wharekura rānei. I piki anō tēnei ki te 69 ōrau mō te hunga e āhua matatau ana ki te kōrero i te Reo Māori, he kaha ake rānei.”
I kohia ngā raraunga tuatahi mō ngā huarahi i ākona ai te reo Māori i roto i Te Kupenga i te tau 2018. Nā konei ka mōhiotia e tātou he rerekē ngā ara ako i te reo puta noa i ngā reanga pakeke katoa. Mō te hunga he neke atu tō rātou mōhio i ētahi kupu, kīanga ruarua o Te reo Māori, ko te tikanga i kitea nuitia e whāia ana ko te whakarongo me te kōrero ki ngā whanaunga, ki ngā hoa, me ngā hoatata kāore i te noho tahi me rātou (68 ōrau).
Ngā huarahi i ako ai a ngāi Māori i Te reo Māori
15-24
Te whakarongo me te kōrero ki ngā mātua me ētahi atu tāngata i te kāinga e noho ana
53.7
“Te whakarongo me te kōrero ki ngā whanaunga me ngā hoa
63
ki ngā kiritata rānei kāore i te noho tahi me koe”
39.7
“Te hoki ki te wā kāinga
41.4
ki roto tonu i (t)ō iwi
65.2
i (t)ō hāpu “
13.6
“Te Kōhanga reo
13.7
te Kura Kaupapa Māori
49.1
teWharekura rānei”
17.3
“Tētahi atu kura tuatahi
51.8
kura tuarua
kura kāinga Māori rānei”
Te ako i tētahi wānanga Māori
Te whai tohu mātauranga i tētahi whare akoranga tuatoru pēnei i te whare wānanga me te kuratini
Te haere ki ngā hui me te whakarongo ki Te reo Māori e kōrerotia ana
“Te ako i ngā kaupapa ako i te mahi
i te hapori rānei”
Te whakaako i a koe anō
50.5
56.9
59.6
66.3
36.2
43.2
37.9
44.9
61.9
68.5
11.3
16
11.5
15.9
45.7
52.5
15.1
19.6
48
55.6
Ngā huarahi i ako ai a ngāi Māori i Te reo Māori
25-34
Te whakarongo me te kōrero ki ngā mātua me ētahi atu tāngata i te kāinga e noho ana
57.9
“Te whakarongo me te kōrero ki ngā whanaunga me ngā hoa
70
ki ngā kiritata rānei kāore i te noho tahi me koe”
44
“Te hoki ki te wā kāinga
46.2
ki roto tonu i (t)ō iwi
62.5
i (t)ō hāpu “
27.2
“Te Kōhanga reo
22.6
te Kura Kaupapa Māori
63.2
teWharekura rānei”
25.9
“Tētahi atu kura tuatahi
68.3
kura tuarua
kura kāinga Māori rānei”
Te ako i tētahi wānanga Māori
Te whai tohu mātauranga i tētahi whare akoranga tuatoru pēnei i te whare wānanga me te kuratini
Te haere ki ngā hui me te whakarongo ki Te reo Māori e kōrerotia ana
“Te ako i ngā kaupapa ako i te mahi
i te hapori rānei”
Te whakaako i a koe anō
54.4
61.4
66.5
73.4
40.2
47.8
42.3
50.1
58.8
66.2
24
30.4
19.6
25.6
59.7
66.7
22.4
29.4
64.9
71.7
Ngā huarahi i ako ai a ngāi Māori i Te reo Māori
35-44
Te whakarongo me te kōrero ki ngā mātua me ētahi atu tāngata i te kāinga e noho ana
57.2
“Te whakarongo me te kōrero ki ngā whanaunga me ngā hoa
69.7
ki ngā kiritata rānei kāore i te noho tahi me koe”
47.1
“Te hoki ki te wā kāinga
29.3
ki roto tonu i (t)ō iwi
54
i (t)ō hāpu “
35.3
“Te Kōhanga reo
28.8
te Kura Kaupapa Māori
70.4
teWharekura rānei”
34.4
“Tētahi atu kura tuatahi
63.2
kura tuarua
kura kāinga Māori rānei”
Te ako i tētahi wānanga Māori
Te whai tohu mātauranga i tētahi whare akoranga tuatoru pēnei i te whare wānanga me te kuratini
Te haere ki ngā hui me te whakarongo ki Te reo Māori e kōrerotia ana
“Te ako i ngā kaupapa ako i te mahi
i te hapori rānei”
Te whakaako i a koe anō
53.4
61.1
65.2
74.1
42.8
51.4
25.6
33.1
49.4
58.7
31.7
38.9
24.8
32.8
66.8
74.1
29.8
39
59.8
66.7
Ngā huarahi i ako ai a ngāi Māori i Te reo Māori
45-54
Te whakarongo me te kōrero ki ngā mātua me ētahi atu tāngata i te kāinga e noho ana
56.7
“Te whakarongo me te kōrero ki ngā whanaunga me ngā hoa
68.5
ki ngā kiritata rānei kāore i te noho tahi me koe”
50.3
“Te hoki ki te wā kāinga
26.2
ki roto tonu i (t)ō iwi
46.7
i (t)ō hāpu “
41.1
“Te Kōhanga reo
28.1
te Kura Kaupapa Māori
68.4
teWharekura rānei”
36.1
“Tētahi atu kura tuatahi
65.7
kura tuarua
kura kāinga Māori rānei”
Te ako i tētahi wānanga Māori
Te whai tohu mātauranga i tētahi whare akoranga tuatoru pēnei i te whare wānanga me te kuratini
Te haere ki ngā hui me te whakarongo ki Te reo Māori e kōrerotia ana
“Te ako i ngā kaupapa ako i te mahi
i te hapori rānei”
Te whakaako i a koe anō
51.9
61.4
64.2
72.7
45.2
55.3
22.2
30.2
41.6
51.8
36.1
46
24.3
31.9
63.7
73.1
31.5
40.6
61.3
70
Ngā huarahi i ako ai a ngāi Māori i Te reo Māori
55+
Te whakarongo me te kōrero ki ngā mātua me ētahi atu tāngata i te kāinga e noho ana
70.8
“Te whakarongo me te kōrero ki ngā whanaunga me ngā hoa
72.8
ki ngā kiritata rānei kāore i te noho tahi me koe”
59.3
“Te hoki ki te wā kāinga
20.2
ki roto tonu i (t)ō iwi
20.4
i (t)ō hāpu “
34.7
“Te Kōhanga reo
19.1
te Kura Kaupapa Māori
73.5
teWharekura rānei”
30.7
“Tētahi atu kura tuatahi
62.7
kura tuarua
kura kāinga Māori rānei”
Te ako i tētahi wānanga Māori
Te whai tohu mātauranga i tētahi whare akoranga tuatoru pēnei i te whare wānanga me te kuratini
Te haere ki ngā hui me te whakarongo ki Te reo Māori e kōrerotia ana
“Te ako i ngā kaupapa ako i te mahi
i te hapori rānei”
Te whakaako i a koe anō
67.7
73.9
69.6
76
55.6
63
17.9
22.5
18
22.9
31.3
38
16.5
21.7
70.4
76.6
27.3
34.2
59
66.4
He maha kē atu te hunga nō ngā whakatupuranga taiohi mōhio ki te kōrero i Te reo Māori (mai i te 15-34) i ako i ngā horopaki arareo Māori, pēnei i Te Kōhanga reo, te Kura Kaupapa Māori, te Wharekura rānei, tērā i te hanga pakeke kē atu. O te hunga he neke kē atu tō rātou mōhio ki te kōrero i Te reo Māori i ētahi kupu, kīanga ruarua, 41 ōrau o ngā taiohi 15-24 tau, me tētahi 46 ōrau o ngā pakeke 25-34 tau i kī, he pērā tā rātou huarahi ako i Te reo Māori. Waihoki, 65 ōrau o ngā taiohi 15-24 tau, 62 ōrau hoki o ngā pakeke 25-34 tau i kī, i ako i roto i ētahi atu kura tuatahi, kura tuarua, kura kāinga Māori rānei, engari, mō te hunga kei runga ake i te 55 tau, he 20 ōrau i pērā.
He mea nui ki ngā reanga pakeke katoa te kōrero ki te whānau me ngā hoa, me te haere ki ngā hui. Otiia, ki ngā rōpū taipakeke, he mea tino hira te tukutuku o te reo i ngā horopaki ā-kāinga, ā-whānau. Whitu tekau mā tahi ōrau o ngā pakeke kei te 55 tau, kei runga ake rānei, he mōhio ki tētahi wāhi o te reo Māori, e kī ana i ākona nā roto i te noho ki te whakarongo me te kōrero ki ngā mātua me ētahi atu tāngata i te kāinga e noho ana. He tino pikinga ake tēnei i ētahi katoa atu o ngā reanga pakeke.
“Ka taea ēnei mōhiotanga hou mō ngā ara i ākona ai Te reo Māori te whakamahi i roto i ngā whakawhitiwhiti kōrero mō ngā rautaki whakarauora i te reo Māori,” e ai ki a Tākuta Bretherton.